Zer da bonsai bat?
Buztinezko ontzi batean landatutako zuhaitz edo landare bati zor zaio terminoaren esanahia, baita laborantzari eta estetikari buruzko alderdiak ere.
Japoniako Bonsai Elkarteak honela definitzen du:
“… zuhaitz bat edo loreontzi batean landatutako landare bat, eta, beraz, txikia, baina zuhaitz baten edertasuna eta bolumena oso-osorik adieraztea lortzen duena bere ingurune naturalean haziz”.
Definizio horretan hiru gako daude bonsai zer den eta zer ez den ulertzen laguntzeko:
LABORANTZA
Landare osasuntsu bat mantendu behar da baldintza konfinatuetan, lur gutxi, ureztatze kontrolatua, ongarria, hazkuntzaren kontrola… Teknika horiek, lorezaintzako edozein zalek bezala, bonsaiaren zale bihurtzen dira helburuak lortzeko modu gisa.
EDERTASUNA ADIERAZTEA (ESTETIKA)
Bonsaiaren alderdi artistikoa beharrezkoa da, laborantza-tekniketatik harago doana, baina teknika horiek gabe porrota gertatuko litzateke.
NATUR INGURUNEA
Bonsai-sortzaileen helburua ingurune naturalak espazio txiki batean birsortzea da. Horrela, zuhaitzak beren egoera naturalean behatzeak, denboraren eta eguraldi txarraren mende egoteak, bonsai bat sortzean inspiratuko gaitu.
Bonsai zuhaitz bat da (dotorea, atsekabetua, baso baten zati bat…), urrutitik ikusiko bagenu bezala erakusten zaiguna. Gainera zaharra da, edo hala dirudi.
Eguraldi txarra jasan eta gertaera asko ikusi ondoren.
Komentuaren aurrietan dago erakusketa iraunkor hau, eta dozenaka zuhaitz-espezie biltzen ditu loreontzian. Bonsai Araba elkarteko kideen jabetzakoak dira, eta aukera ematen du bertatik bertara ezagutzeko ekialdeko milaka urteko arte honen ale zoragarri batzuk.
1. Pagoa
2005etik bonsai gisa landutako alea
Izen zientifikoa edo latinoa: Fagus sylvatica L.
Izen arrunta edo herri-izena: Haya.
Izena euskaraz: Pagoa, pagondo
Familia: Fagaceae.
Jatorria: Europako erdialdea eta mendebaldea
Gehiago jakin
40 m-ko altuera har dezakeen zuhaitza. Hosto erorkorrekoa, enbor laua eta zuzena.
Hostoak obalatuak dira, ertz izurtua dute, zerbait horzduna, biloa dute gazteak direnean, baita nerbioetan ere. Txandakakoak dira, bi ilaratan antolatuta daude eta 5-10 cm luze izan daitezke.
Lore arrak eta emeak ditu. Gizonezkoak pedunkulu argitik zintzilik daude, lore bakoitzeko 5-15 lorezilekin. Lore emeak binaka agertzen dira, eta pedunkulu motz eta tenteak dituzte.
Fruituak, pagadi izenekoak, triangelu-formako gaztaina txikien antzekoak dira. Pagadiak jangarriak dira, eta horietatik sukaldeko olioa ateratzen zen Europako iparraldean. Batzuek uste dute lurrazalak propietate lehorgarriak eta sukarak dituela.
Atmosferako hezetasun handia behar duenez, iparraldera begira dauden atalase-tokiekiko bokazio argia du. Atalase-zonetan, 400-1.900 metroko altueran. Klima freskoa eta hezea, baina hotza ongi jasaten du, ez izozteak.
Haziak erraz ernetzen dira udaberrian, udazkenean landatu badira edo 4 ºC inguruan estratifikatu badira 3 hilabetez. Haziak ez dira lehortzen utzi behar.
2. Oilaran
2008etik bonsai gisa landutako alea
Izen zientifikoa edo latinoa: Prunus mahaleb L.
Izen arrunta edo herri-izena: Cerecino, Cerezo de Mahoma, Cerezo de Santa Lucia.
Izena euskaraz: Oilaran.
Familia: Rosaceae.
Jatorria: gereziondo hori berezkoa da Turkestasen, Mesopotamian, Marokon, Sirian, Kaukasian, Asia txikian, Erdialdeko Europan eta hegoaldean.
Gehiago jakiteko
Mahaleb jatorri arabiarreko izena da, eta Europan sartu zen XVI. mendetik aurrera, beste basa-gerezi batzuetatik bereizteko.
Hosto erorkorreko zuhaixka edo zuhaixka da, normalean 4 edo 5 m-koa, adar-adaburua eta adar gazte oso usaintsuak dituena.
Loraketa: udaberrian, lurrindua. Loreak, hostoekin batera ateratzen direnak, zuriak eta usaintsuak dira.
Fruituak korno koloratzailea eta loreak eta hostoak lurrindegian erabili dira.
Batzuetan, gereziondoa txertatzeko eredu gisa erabiltzen da, eta landare apaingarri gisa eta heskaiak osatzeko lantzen da, lurzoru karedunekiko erresistentzia aprobetxatuz.
Batez ere, mendi fresko eta itzaltsuetako lurzoru harritsu eta kareharrietan garatzen da. Oro har, 1.500 metroko altueraraino aurkitzen da.
Ale bakan gisa egoten da, masa handirik gabe. Erkameztietan, artadi freskoetan eta baita pinsaparetan ere ohikoa da.
Biderketa: ardatzez eta haziz.
3. Japoniako astigar-basoa
2000etik bonsai gisa landutako alea
Izen zientifikoa edo latinoa: Acer palmatum.
Izen arrunta edo herri-izena: Arce japonés, Arce palmado japonés.
Izena euskaraz:: Astigar japoniarra
Familia: Aceraceae
Jatorria: Txina eta Japonia.
Gehiago jakiteko
Hosto erorkorreko zuhaixka. Hostoek bost lobulu dituzte.
Udazkenean hostoek hartzen duten koloreagatik da ezaguna.
Eguzki-izpiekiko sentikorra. Ondo jasaten du hotza. Giro hezea gustatzen zaio.
Lurzoru azidoak behar ditu. Kareharrizko substratuan, hosto horixkak burdinarik eman ezean.
Espezie tipoa udaberrian ereindako hazien bidez heda daiteke -4 °C-tan estratifikatu ondoren.
Astigar japoniarraren barietateak ardatzen edo txertoen bidez hedatzen dira. Oso erraza da ertzetan ardatza udaberrian hartzea, brotazioa baino lehentxeago.
4. Japoniar pinu txuria
1985etik bonsai gisa landutako alea
Izen zientifikoa edo latinoa: Pinus parviflora var. pentaphylla.
Izen arrunta edo herri-izena:: Pino blanco japonés.
Izena euskaraz: Japoniar pinu txuria.
Familia: Pinaceae (Pináceas)
Jatorria: Japonian, “Goyo-Matsu” du izena.
Gehiago jakiteko
Mendi garaiko eta hazkunde moteleko zuhaitza da. ). Pentaphylla pinua tximino pinuaren aldaera bat da, eta “lore txikien pinua” esan nahi du.
Hosto iraunkorreko zuhaitza da. Azikulak 5 cm-ko taldetan bilduta daude, kolore berde urdinxkakoak, kurbatuak, malguak eta mutur kamutsa dutenak; 5 eta 7 cm arteko luzera dute.
Oro har, 150 labore baino gehiago ezagutzen dira, mentuaren bidez lortuak. Azikulen kolorearen eta luzeraren arabera bereizten dira.
Japonian, pinu hau femeninotzat jotzen da kolore argiagatik, bere azikulen testuragatik, tamaina txikiagatik eta forma dotoreagatik. Bonsaiaren zuhaitz enblematikoetako bat da.
5. Elorri zuri.
1985etik bonsai gisa landutako alea
Izen zientifikoa edo latinoa:: Crataegus monogyna.
Izen arrunta edo herri-izena:: Espino albar, Espino blanco, Majuelo.
Izena euskaraz: Elorri zuri.
Familia: Rosaceae (Rosáceas).
Jatorria: América del norte, Asia y Europa occidental.
Gehiago jakiteko
Gaur egun, hedadura handiko Europako eremuetan eta Afrikako iparraldeko eskualdeetan banatzen da. Ipar Amerikan, Argentinan, Australian eta Zeelanda Berrian sartu da. Iberiar penintsulan lurralde guztietan garatzen da. Espezie hau sastraka, baso eta ibai bazterretan hazten da.
Hosto erorkorreko zuhaitz txikiak dira, azal grisaxkadunak eta arantza labur eta sendoz estalitako adarrak.
Hostoek 3 eta 7 lobulu artean dituzte, kolore berde bizikoak gainaldean eta zertxobait argiagoak azpialdean.
Loreak zuriak eta lurrinduak dira eta fruituek kolore gorrixka hartzen dute heltzen direnean. Fruituak kolore gorrixka distiratsuko baia mamitsu txikiak dira, hazia barruan gordetzen dutenak. Beste espezie batzuek ez bezala, fruitu horiek hazi bakarra dute.
Zura lodia eta astuna da, eta ezaugarri horiei esker ezin hobea da erreminta-kirtenak egiteko edo landare-ikatza ekoizteko..
Klima hotzak ongi jasaten dituzte.
Biderketa: hazi, ukondo sinple, estaka eta mentu bidez.
6. Oilaran
2010etik bonsai gisa landutako alea
Izen zientifikoa edo latinoa: Prunus mahaleb L.
Izen arrunta edo herri-izena: Cerecino, Cerezo de Mahoma, Cerezo de Santa Lucia.
Izena euskaraz: Oilaran.
Familia: Rosaceae.
Jatorria: gereziondo hori berezkoa da Turkestasen, Mesopotamian, Marokon, Sirian, Kaukasian, Asia txikian, Erdialdeko Europan eta hegoaldean.
Gehiago jakiteko
Mahaleb jatorri arabiarreko izena da, eta Europan sartu zen XVI. mendetik aurrera, beste basa-gerezi batzuetatik bereizteko.
Hosto erorkorreko zuhaixka edo zuhaixka da, normalean 4 edo 5 m-koa, adar-adaburua eta adar gazte oso usaintsuak dituena.
Loraketa: udaberrian, lurrindua. Loreak, hostoekin batera ateratzen direnak, zuriak eta usaintsuak dira.
Fruituak korno koloratzailea eta loreak eta hostoak lurrindegian erabili dira.
Batzuetan, gereziondoa txertatzeko eredu gisa erabiltzen da, eta landare apaingarri gisa eta heskaiak osatzeko lantzen da, lurzoru karedunekiko erresistentzia aprobetxatuz.
Batez ere, mendi fresko eta itzaltsuetako lurzoru harritsu eta kareharrietan garatzen da. Oro har, 1.500 metroko altueraraino aurkitzen da.
Ale bakan gisa egoten da, masa handirik gabe. Erkameztietan, artadi freskoetan eta baita pinsaparetan ere ohikoa da.
Biderketa: ardatzez eta haziz.
7. Artzai baso arrunta
2005etik bonsai gisa landutako alea
Izen zientifikoa edo latinoa: Acer campestre L.
Izen arrunta edo herri-izena: Arce común, Arce campestre, Arce menor, Alciro, Bordo común.
Izena euskaraz: Astigar arrunta.
Familia: Aceraceae.
Jatorria: Jatorriz Europan, Aljerian, Asia Txikian eta Pertsian. Espainian, Guadarramako mendilerrotik eta Cuencako mendilerrotik iparraldera dago. Arraroa da Extremaduran eta Andaluzian.
Gehiago jakiteko
Jatorria: jatorriz Europan, Aljerian, Asia Txikian eta Pertsian. Espainian, Guadarramako mendilerrotik eta Cuencako mendilerrotik iparraldera dago. Arraroa da Extremaduran eta Andaluzian.
15 m arteko zuhaitz hostogalkorra. Azkar hazten da eta biribildu egiten da. Eremu epelak nahiago ditu, hotza ongi jasaten badu ere.
Adarkatze trinkoak ditu, enbor bihurria, azal suberosoa eta hosto izartuak, berde opakoa goitik eta iletsua azpitik, eta udan hori anbar bihurtzen dira.
Hostoak: sinpleak, kontrajarriak, erorketak, palmatu-lobulatuak, xerratu-arrendidak, 5 lobulu pubeszenterekin, glabrak heltzean, berdea bi aldeetatik, pezolo luze batekin.
Lore sorta tente adarkatuak, hermafroditak, aktinomorfak, hostoekin batera. 5 sepalo dituen kaliza. 5 petaleko korola. Lorezilak 8 izan ohi dira. Fruitua eskizokarpo disameroa, hego irekiak lerro zuzenean.
Zurgintzan eta ebanisterian erabili da zura. Zur gogorra eta trinkoa, oso preziatua ebanisterian.
Sendabelarrak dira, eta produktu kosmetikoak egiteko erabiltzen dira.
Haziz biderkatzen da, eta haziak bildu ondoren erein behar dira, biltegiratzen badira erein aurretik geruzatu egin behar baitira.
8. Pinu gorria
2009etik bonsai gisa landutako alea
Izen zientifikoa edo latinoa: Pinus sylvestris L.
Izen arrunta edo herri-izena: Pino silvestre, Pino albar, Pino de Valsaín.
Izena euskaraz: Pinu gorria
Familia: Pinaceae.
Jatorria: Asia, Europako iparraldea eta erdialdea, Italiako iparraldea eta Mazedonia eta Portugalgo ipar-mendebaldea. Banaketa-eremu zabala Europan eta Asian.
Gehiago jakiteko
«Silvestris» espeziearen izen zientifikoa Suedian, Linneoren aberrian, modu naturalean hazten den pinu bakarra delako da.
Azala xafla garden papirazeo eta mintzezkoetan askatzen da.
Haren orri azikulak 3-10 cm luze dira. Zuhaitzaren gainean bizi dira, bi eta hiru urte bitartean. Kolore berde iluna dute.
Loreak: espezie monoikoa.
-Gizonezkoak, 3 cm inguruko luzera duten buruxkak, 1 cm luze eta oso estutuak diren banakako loreez osatuak, forma obalatua eta kolore horixka dutenak, eta polen kopuru handia sortzen dutenak.
– Emeak konoetan, eskuarki binaka, 1 cm baino gutxiagoko luzera eta 4-5 mm baino gutxiagoko zabalera duten taldeetan, eta tenteak pedunkulu txiki baten gainean, helduaroan biraka hasi baino lehen, zintzilik geratu arte.
Hazkunde azkarreko eta bizitza-luzera handiko espeziea (200 urte arte mendian), hazkunde ertaina; espezie monokiklikoa (lore-bertizilo bat duena).
Iberiar penintsulan bost barietate deskribatu dira.
Kalitate handiko zura da, eta aplikazio ugari ditu.
Propietate diuretikoak, baltsamikoak, antiseptikoak eta kitzikagarriak ditu. Landaretik trementina-erretxina bat lor daiteke.
Espainian, hobeto hazten da 1.000 metrotik 2.000 metrora, eta prezipitazioak 400 mm-tik 800 mm-ra bitartekoak izaten dira; udan, berriz, 150 mm izaten dira gutxienez, eremuen arabera.
Pinu-haziak denbora luzez gorde daitezke, zigilatutako eta biltegiratutako ontzietan bideragarritasuna galdu gabe.
9. Eihar frantses
2004etik bonsai gisa landutako alea
Izen zientifikoa edo latinoa: Acer monspessulanum L.
Izen arrunta edo herri-izena: Arce de Montpellier, Arce menor.
Izena euskaraz: Eihar frantses
Familia: Aceraceae.
Jatorria: Hegoaldeko Europa eta Hegoaldeko Asia.
Gehiago jakiteko
Lehen aldiz deskribatu zuten hiri frantsesari zor dio izena.
Hazkunde moteleko eta bizitza luzeko zuhaixka hostoerorkorrak. 4-7 metroko altuera hartzen du.
Europako eremu lehor eta harritsuetan bizi da, 300-1.200 metroko altitudean
Hosto erorkorra du, kolore berekoa, eta udazkenean orban gorriz estaltzen da.
Apirilean, maiatzean loratzen da (Ipar hemisferioa). Fruituak udan heltzen dira.
Oso preziatua da luxuzko objektuak egiteko ebanisteriako eta arotzeriako zur gogorragatik. Egurra oso erregai ona da. Hostoak bazka gisa erabiltzen dira.
Ugalketa: haziekin eta ukondoarekin.
10. Pinu gorria
2000etik bonsai gisa landutako alea
Izen zientifikoa edo latinoa: Pinus sylvestris L.
Izen arrunta edo herri-izena: Pino silvestre, Pino albar, Pino de Valsaín.
Izena euskaraz: Pinu gorria
Familia: Pinaceae.
Jatorria: Asia, Europako iparraldea eta erdialdea, Italiako iparraldea eta Mazedonia eta Portugalgo ipar-mendebaldea. Banaketa-eremu zabala Europan eta Asian.
Gehiago jakiteko
«Silvestris» espeziearen izen zientifikoa Suedian, Linneoren aberrian, modu naturalean hazten den pinu bakarra delako da.
Azala xafla garden papirazeo eta mintzezkoetan askatzen da.
Haren orri azikulak 3-10 cm luze dira. Zuhaitzaren gainean bizi dira, bi eta hiru urte bitartean. Kolore berde iluna dute.
Loreak: espezie monoikoa.
-Gizonezkoak, 3 cm inguruko luzera duten buruxkak, 1 cm luze eta oso estutuak diren banakako loreez osatuak, forma obalatua eta kolore horixka dutenak, eta polen kopuru handia sortzen dutenak.
– Emeak konoetan, eskuarki binaka, 1 cm baino gutxiagoko luzera eta 4-5 mm baino gutxiagoko zabalera duten taldeetan, eta tenteak pedunkulu txiki baten gainean, helduaroan biraka hasi baino lehen, zintzilik geratu arte.
Hazkunde azkarreko eta bizitza-luzera handiko espeziea (200 urte arte mendian), hazkunde ertaina; espezie monokiklikoa (lore-bertizilo bat duena).
Iberiar penintsulan bost barietate deskribatu dira.
Kalitate handiko zura da, eta aplikazio ugari ditu.
Propietate diuretikoak, baltsamikoak, antiseptikoak eta kitzikagarriak ditu. Landaretik trementina-erretxina bat lor daiteke.
Espainian, hobeto hazten da 1.000 metrotik 2.000 metrora, eta prezipitazioak 400 mm-tik 800 mm-ra bitartekoak izaten dira; udan, berriz, 150 mm izaten dira gutxienez, eremuen arabera.
Pinu-haziak denbora luzez gorde daitezke, zigilatutako eta biltegiratutako ontzietan bideragarritasuna galdu gabe.