Langraizko Uraren Lorategiak
Langraiz erdialdean kokaturik, lorategi hauek karezko labe zaharra inguratzen dute, Euskal Herriko monumentu industrial izendatua eta herriko errota. Aisialdirako eta paseorako gunea da, eta bertako landaredia, antzarak eta karpak dituen urmaela eta gerra zibilean eta ondorengo erregimen frankistan herrian errepresaliatutako pertsonen omenezko monumentua aurki ditzakegu bertan.
Zadorra ibaiaren gaineko zubiak
Eusko Jaurlaritzak kultura-intereseko ondasuntzat jotzen ditu, eta Iruña Okako udalerriko eraikinik esanguratsuenak dira. Erromatar jatorrikotzat jotzen dira Iruña-Veleiako aztarnategitik gertu daudelako, nahiz eta gaur egungo eraikuntzek aldaketa ugari izan dituzten, batez ere erdi aroan.
Billodako zubiak ogiba-arkuak eta erdi-puntukoak konbinatzen ditu. 98 metroko luzera du eta ibaia zeharkatzen du 10 arkutan zehar, bakoitza 4 metroko lodierako bederatzi zutabetan bermatuta. Galtzadaren zabalera 3,40 metrokoa da, baina 4 metroraino zabaltzen da tajamanetan.
Trespondeko zubia arbelezko harriekin eta zoladuran harlauzekin egina dago. Punta-erdiko hamahiru arkuk osatzen dute, eta garai desberdinetan eraikitako hamabi zutabek eusten diete: lehenengo sei arkuak garai zaharrenekoak dira (litekeena da hasieran sei arku horiek baino ez izatea), hurrengo bostak geroagokoak dira, eta azken biak azken fasekoak, eta pilarea lodiegia da. Ibaiaren ohantze harritsuaren gainean dago zuzenean. Pilareetako bik zabaltze bat jasaten dute uraren mailatik eta hondora, eta begi hutsez ezin dira ikusi, ur azpian geratzen baitira. Gainera, zutabeen gainean eraikitako zenbait tajaman edo alboko irtengune daude, eta horien funtzioa ur-korrontea moztea eta oinezkoentzako babesleku izatea da, zubian ibilgailuren batekin bat egiten dutenean.
Gerra karlisten dorreak
Langraizko «El Encinal», «Vayagüen» eta «Almoreta» dorreak III. Karlistaldian, 1875ean, eraikitako egitura baten parte dira, informazioa helarazteko.
Horietako bakoitzaren goiko aldean telegrafo optiko bat zegoen, distantzia handira ikusteko diseinatua, pertsona batek edo gehiagok operatutako mekanismo baten bidez seinaleak konfiguratuz. Dorre bat baino gehiago katean jarrita, dorre bakoitzak aurrekoaren mezua errepika zezakeen, horrela hedatuz eta distantzia handiak eginez zaldiz dabilen mezulari batek behar zuena baino askoz denbora laburragoan.
Iruña-Veleiako aztarnategia
Iruñako orubean ezagutzen den okupazioak 1.500 urte baino gehiagoko historia hartzen du, kristoren aurreko lehen milurtekotik V. mendera arte. Badirudi mende honetan oppidum berantiarra utzi egingo zela, XIV. mendearen erdialdean San Juan Ordenaren Priorato gisa erabili zen arte populazio berri bat dokumentatu gabe.
Azken brontzean eta Burdin Aroan gutxi zehaztutako okupazio baten ondoren, I. mendearen lehen erdialdean gertatu zen. (Julio-Kaludia garaia), erromatar lehen domus edo hiri-etxebizitzak agertzen direnean.
I. mendea aurreratuta, Flavia garaian, hiriak distira handiagoa lortu zuen, luxuzko etxebizitzak eta eraikin publiko handiak eraiki baitziren, eta horiek Iruña hiriak hartu zuen garrantziarekin bat zetorren hirigune bat eratu behar izan zuten.
II. mendean, hiri-instalazioak edertzeko eta hobetzeko obra garrantzitsuak ere egin ziren, eta Pliniok eta Ptolomeok Veleia aipatu zuten iturri zaharretan.
III. mendean, hiri-azalera murriztu zuen, baina, zalantzarik gabe, garai hori da txarrena. Mende horren amaieran edo hurrengoaren hasieran eraiki ziren harresiak, hirian egindako azken herri-lan handia izango zirenak.
Iruña-Veleiea hiri gisa loratzeko arrazoia izan zen Arabako lurraldea komunikazio-bide nagusi batek zeharkatu zuela: galtzada bat, ITER XXXIV izenez ezagutzen dena eta garai hartan Astorga eta Bordele hiri garrantzitsuak lotzen zituena. Datu hori antzinako ibilbide batzuen deskripzioei esker ezagutzen da, Antoninorena kasu. Dirudienez, bide hori, Ebro ibaia zeharkatu ondoren, Beleiako mansiora zihoan, gaur egungo Arabako lurraldean dagoen lehenengora, eta ikerketek bat egiten dute Iruñako Oppidum izenekoarekin.
Aztarnategiko indusketako materialak Bibat Museoko hirugarren solairuan daude, Arkeologia atalean.
San Pelaio ermita
Arkitektura klasikoko eraikina da, XVIII. mendearen amaieran edo XIX. mendearen hasieran berreraiki zena. Idulki baten gainean dago eta XVII. mende bukaerako San Pelaioaren irudi bitxi bat dauka, non garaiko janzkeraz jantzita agertzen den.
Badaiako Santa Katalinaren tailu gotikoa eta Doloretako Ama Birjinaren erliebe neoklasikoa gordetzen ditu. Landaretzaz inguratutako goragune baten gainean dago, eta inguruak aisialdirako gune gisa prestatu dira. Bertan, aire zabaleko bazkaria egin daiteke, harrizko mahaiekin eta barbakoekin, bai eta jolas-gune handi bat ere.
Gabonetan, herriko bizilagunek Jaiotza biziduna, ardo beroa eta Olentzeroren presentzia ospatzen dute, txikienengana hurbildu eta opariak oparituz.
Jasokunde Andra Mariren eliza
Langraizko alde zaharrean dago, Santa Maria kalearen eta Elizaren Pasealekuaren artean, herriaren iparraldean, eta harmailadi batetik sartzen da bertara, terraza garai baten goialdean baitago. Gaur egun, Gasteizko Elizbarrutiko tenplu erromaniko handienetako bat da, eta gaur egunera arte osatuenetako bat, nahiz eta eraiki ondoren zaharberritze eta handitze lanak jasan dituen.
Aretoko oinplanoa eta zirkuluerdi-formako absidea ditu, bao erromanikoak eta oinarri karratuko dorrea. Gaur egungo fisonomia XVI. mendetik aurrera eraiki ondoren egindako lanen ondorioa da. Burualdean erromaniko berantiarreko elementuak ikus daitezke: harlanduxkako eraikuntza, erdi-puntuko arku handi bat, kanoi-ganga, XVI. mendeko hasierako obraren ondorengo pilastra eskinatuak, elizari lotutako eraikin batzuk dira, dorrea kasu. Bataiarria neoklasikoa da, marmolez eraikia.